[SFS0] - MBETTI TÎ KODESSUNGO-SANGO TÎ LETÄA
[SFS0] - MBETTI TÎ KODESSUNGO-SANGO TÎ LETÄA
Suhngo âssego na ndongoro
Suhngo âssego na yâ tî âgerêpa CiV, CVi, CuV, CVu.
Gerêpa CiV wala CVi ayeke mbênî gerêpa sô atö ndânî na pendahmbo ôko sï amû âpendägô ûse na pekô nî, sï mbênî pendägô nî ôko, atâa kôzo nî atâa ûse nî, ayeke /i/. Töngana âpendägô nî ûse kwê ayü fö sêgô, a sû pendägô /i/ nî na /y/ sï a sû mbênî pendägô nî sô na kpotolikî pëpe. Töngana âpendâgô nî ûse kwê ayü kêtê sêgô, a sû pendâgô /i/ nî na /y/ sï a sû mbênî pendâgô nî sô na kpotolida.
Töngana âpendägô nî ûse kwê ayeke i na u, gï lo sô agä kôzo na pekô tî pendahmbo nî laâ a yeke sû lo na /y/ wala na /w/ nî.
Sêngê ndya tî gbyanhngo suhngo âpendägô /i/ na /u/ sô asâra sï ë bezôa tî sû gbâ tî âkpotolida na kpotolikî mbênî pëpe, mbîrrimbiri nî, töngana âla yeke wara terê na ndö tî gerêpa ôko, sï suhngo âla na mabôko wala na masïni alîngbi tî bibila-ndo na ngûmbetti, na âhmbeni âmaränzerë tî âllesu. Âpandölî kwê sô ayeke na marä tî âgerêpa CiV, CVi, CuV na CVu sô ayeke na gbe tî ndya sô, sô sï pandölî tî âpalî kwê ayü gï fö sêgô.
Suhngo âpândäsêgô na ndö tî âmbupa tî gerêpa mîngi
Na sahngo âmbupa mîngi ayeke na âgerêpa ûse asï na omenë töngasô, sï âhmbênî mîngi ayü pândä tî sêgô ôko. Töngasô, a lîngbi tî wara kêtê sêgô wala fö sêgô na ndö tî âgerêpa tî yâ tî mbupa ôko kwê wala na ndö tî kotta mbâgë nî. Täpandë nî: mbênî, kêtê, sêgô, kâlângbâ, mbîrîmbîrî; tämbülängö, tënë, kpëngbërë; tgn... Töngasô, pândäsêgô ayeke molongö tî sêgô tî marä ôko sô âgerêpa tî mbênî mbupa ôko ayü. Töngana a sû pândäsêgô na kpoto (kpotolikî wala kpoto lida) fadë wuhngo tî âkpoto nî ahön ndönî na yâ tî suhngo-sahngo. Nî laâ a leke âfinî ndya tî suhngo pândäsêgô sô tîtene a tûku mîngi tî âkpoto nî. Ândya nî ayeke sô:
a) Ndya 1 : Suhngo pândäsêgô na ângbö-pendahmbo.
Töngana ûse gerêpa tî pândäsêgô nî atö ndânî na mbênî ôko tî âpendahmbo sô b, d, f, g, h, k, l, m, n, p, r, s, t, v, w, z, fadë a sû pendahmbo nî fânî ûse töngasô: bb, dd, ff, gg, hh, kk, ll, mm, nn, pp, rr, ss, tt, vv, ww, yy, zz. A îri sô atene ângbö-pendahmbo. Sô tî fa atene kêtê sêgô wala fö sêgô tî kôzo gerêpa tî pândäsêgô nî avunga na ndö tî tanga tî âgerêpa tî mbupa nî kwê asï na maka tî vuhngango-nî sô a îri nî makavuhnga.
Makavuhnga nî alîngbi tî dutï sêngê ndo sô ayeke dutï lâkwê na wehngo tî âmbupa, wala mbênî pëli töngana nzanzë-tângbi /-/, dyêzi /#/, wîsön /&/, sêyângbangbo /%/, doläar /$/, penzelö /§/, tongolo /*/ wala âllesu tî kpolipë (; , . ! ? _ < > " = ' «» ) wala mbênî kpoto (kpotolikî na kpotolida).
Töngana pândäsêgô nî ayeke tî âkkete sêgô, fadë kpotolida tî kôzo gerêpa tî pândäsêgô nî a ngbâ, sï gï âla sô kwê ayeke gä na pekô tî ângbö-pendahmbo nî laâ ayeke tûku. Ka töngana pândäsêgô nî ayeke tî âfö sêgô, kpotolikî tî âla kwê laâ ayeke tûku, ngbanga tî sô gï ângbö-pendahmbo nî alîngbi awe tî fa atene kôzo gerêpa sô na gbelênî sô ayeke na fö sêgô sô fadë avunga na ndö tî tanga tî âgerêpa nî kwê asï na makavuhnga. Täpandë nî :
b) Ndya 2 : Suhngo pândäsêgô na H..
Töngana ûse gerêpa tî pândäsêgô nî atö ndânî na mbênî ôko tî âkanza pendahmbo sô mb, mv, nd, ng, ngb, nz, ny, gb, kp, tj, dj, ndj, fadë a sû lêsû H na gbelê tî kanza pendahmbo nî tî fa atene kêtê sêgô wala fö sêgô tî kôzo gerêpa tî pândäsêgô nî avunga na ndö tî tanga tî âgerêpa tî mbupa nî kwê asï na makavuhnga. Lêgë-ôko töngana sô ë bâa na nduzzu sô, töngana pândäsêgô nî ayeke tî kêtê sêgô, kôzo gerêpa nî abata kpotolida tî lo, me töngana pândäsêgô nî ayeke tî âfö sêgô, âkpotolikî nî kwê, na tî kôzo gerêpa nî kwê, ayeke tûku. Täpandë nî :
c) Ndya 3. Gbehngo maka tî ândya 1 na 2 sô na nduzzu sô.
Atâa sô ândya 1 na 2 so na nduzzu sô atûku gbâ tî âkpoto mîngi na sêse, âla yôro ngâ gbâ tî ângbö-pendahmbo ngâ na gbâ tî H na yâ tî kodessungo-sahngo nî. Asâra sï suhngo sahngo nî alîngbi tî dutï lâkwê katiri nî. A leke otâ ndya sô tî lônzi syonî pendâ nî sô, sï atene:
Pândä tî kêtê sêgô sô avunga na ndö tî âgerêpa gï ûse abata âkpotolida tî lo ûse kwê. A fonga ândya 1 na 2 sô daä pëpe.
Täpandë nî :
kôngbâ, mbênî, sêgô, lêsû, kêtê, mîtâ, yângâ, sêngê, tgn...
Töngasô, lê tî âhmbeni mbupa ayeke fa ndê kêtê töngana âla mû tâhuzzu tî sêmîngi /â-/ na terê tî âla tî fa na gbâ tî âyê. Täpandë nî :
Suhngo âkûne mbupa
a) Suhngo âpandölî tî âpalî tî gerêpa ôko sô ayeke na gbyanhngo sêgô.
Na sahngo, âpalî tî gerêpa-ôko mîngi ayeke fa tenne ndê ndê töngana sêgo tî âla ayeke kpengü nî wala gbyanhngo nî. A tene âla kombûka na mbâ na sêgô tî âla. Täpandë nî :
Pandölî ayeke mbênî mbupa sô a ki nî na ndö tî palî tî fa kodë tî palî nî. A ki pandölî na tahngbingo -ngo na pekô tî palî nî lêgë-ôko sô âssego tî palî nî kwê agä fö sêgô. Täpandë nî :
tambûla => tahmbulango, sâra => sarrango, fa => fahngo
Tî âpalî tî gerêpa ôko sô ayeke na gbyanhngo sêgô, gbyanhngo sêgô nî ayîko na ndö tî pandöli tî âla si agä gï fö sêgô. Ndâli nî, âmbeni âpalî sô ndâ nî ayeke ndê ndê alîngbi tî wara gï pandölî ôko sô ndâ nî agä tuin, a tene ndâ nî atuinma. Töngana mo têngbi na bahngo na yâ tî mbênî gbâsû, fôko mo dîko âtenne sô anguru nî kwê sï mo hînga wala ayeke bahngo tî bâa wala tî ba. Täpandë nî :
Na tennengo-tenne na yângâ, ndongoro tî tennengo-tenne nî ayeke edêe âwatenne nî tî soro bîakü mbîrrimbiri ndâ tî pandölî nî. Me na mbetti, töngana a sû âpandölî nî ûse kwê lêgë-ôko, ayeke ngangü kêtê tî hînga bîakü sô wa laâ ayeke nzönî nî. Tîtene ndâ tî âpandölî tî âpalî sô atuinma pëpe, ayeke nzönî tî bata na yâ tî pandölî nî ângbö-pendägô sô ayeke yü gbyanhngo sêgô na yâ tî palî nî sô. Töngasô alîngbi tî hînga bîakü pandölî wa ayeke tî palî wa, sï ndâ tî âpandölî nî kwê asîgî polêlê. Töngasô, wafaahngo-lêgë ayeke zo sô ayeke fâa lêgë tî hön na mbâgë nî kâ, me wafahngo-lêgë ayeke tî lo zo sô ayeke fa lêgë na mbênî zo. Dikkongo-nî ayeke kwê lêgë-ôko, me ndâ nî ayeke ndê ndê sï asîgî ngâ polêlê. Kpongbo sô na gbenî sô afa atene tenne sô abâa âpalî mîngi, sï ayeke kêtê tenne pëpe.
Atâa palî tî gbyanhongo sêgô ayeke na mbenî mbâ tî lo tî kpengü sêgô pëpe, ayeke nzönî tî bata ângbö-pendägô tî lo na yâ tî pandölî tî lo, ngbanga tî sô mo hînga lâwa sï mbênî mbâ tî lo tî kpengü sêgô alîngbi tî bâa gîgî pëpe.
b) Suhngo hurrungo-gerêpa na likîdû.
Na tennengo-tenne, âhmbeni âgerêpa ayeke sô zo ayeke huru ndö nî sï gerêpa nî ayîko. Täpandë nî laâ yeke sô alîngbi tî gä gï 'ke, wala âmvenî tî yâ tî âla âmvenî sô alîngbi tî gä âla'mvenî. Kêtê likî sô a sû na sê nî sô laâ afa atene mbênî gerêpa ayeke lânî ge sï ayîko. A îri marä tî likî nî sô atene likî tî dû wala likîdû. Ayeke nzönî tî sû lâkwê likîdû na pendo tî âgerêpa sô kwê ayîko töngasô sï a tuinma âlana ^mbênî mbupa ndê pêpe. Täpandë nî:
1. Âzo nî kwê a'ke. (= Âzo nî kwê ayeke sêngê).
2. Âzo nî kwê ake. (= Âzo nî kwêayêda pëpe.)
Na mahngbingo nî, a sû mvenî / âmenî na nzanzë-tângbi /-/ na pekô tî âpolïpa mbï, mo, lo, ë, ï, âla, sô, nî, nï, ânï töngasô: mbï-mvenî, mo-mvenî, lo-mvenî, ë-mvenî, ï-mvenî, âla-mvenî, sô-mvenî, nî-mvenî, nï-mvenî, ânï-mvenî.
Faahngo yâ tî mbupa
Na suhngo-mbetti, töngana mo sï na yângâ tî kâmba ôko awe, sï ndângbâ mbupa tî yâ tî kâmba nî ahön maka nî, mo lîngbi tî fâa poppo tî âgerêpa nî tî kîri mbâgë nî na li tî kâmba tî gbenî. Ândya tî faahngo poppo tî âgerêpa nî ayeke ndê ndê na yâ tî yângâködörö ndê ndê. Tî sahngo, ândya nî ayeke töngasô:
1) Mo lîngbi tî kângbi poppo tî gbâllesu tî kanza pendahmbo wala kanza pendägô pëpe. Na täpandë nî, mo lîngbi tî fâa yâ tî /sahngo/ töngana /sahn-go/ pëpe. Fahngo yâ nî alîngbi tî dutï gï /sah-ngo/. Lêgë ôko, mo lîngbi tî fâa yâ tî /iin/ wala /an/ pëpe.
2) Âpendägô sô a gbôto yâ nî, mo lîngbi tî fâa yâ nî pëpe. Fâa yâ tî /yeeke/ töngana /ye-eke/ pëpe, me gï töngana /yee-ke/. Fâa yâ tî /ngbiii/ pëpe.
3) Akângbi yâ tî âgbâpendahmbo töngana Cr na Cl pëpe. Töngasô, mo yeke kângbi /eglîzi/ töngana /e-glî-zi/ me töngana */eg-lîzi/ pëpe.
4) Pândä tî âpendägô ûse VV sô ayeke tî güpa ôko, mo lîngbi tî kângbi poppo nî pëpe. Täpandë nî, /kûi/ wala /hîo/ wala /gue/ töngana */kû-i/, */hî-o/, */gu-e/pëpe. Hâka na nî, mo lîngbi bîanî tî kângbi poppo tî /Bêafrîka/ na /Bê-afrîka/ ngbanga tî sô, na mbâgë, /bê/ na /Afrîka/ ayeke âmbupa ndê ndê sï atângbi tî gä /Bêafrîka/.
Ayeke nzönî tî hînga sô âkpëlikua tî suhngo-gbâsû na kombûta ahînga tî ndombe âpoppo tî âmbupa na yâ tî kâmba ôko tîtene na wehngo nî âmbupa nî kwê atï gï gô na yângâ tî kâmba nî. Töngasô, a bezôa tî fâa poppo tî âgerêpa mbinî pëpe tîtene a lôngbi kotti maka tî gbâsû.
Tenne nî kwê laâ! Mbênî tenne tî tene daä ayeke pëpe!