[SFS0] - MBETTI TÎ KODESSUNGO-SANGO TÎ LETÄA
Gerêpa
Ngâbû gerêpa
Töngana mbênî gerêpa ahûnzi na ndö tî pendägô, a tene gerêpa nî azî gbângâbû, sï a îri nî ngâbû gerêpa.. Na taâ sahngo gerêpa alîngbi tî dutï atâa pendägô gï ôko (V) atâa pendahmbo ôko na pendägô ôko (CV). Atâa pendägô nî ayeke tî sêyyanga wala tî sêhôn, atâa a gbôto yâ nî wala a gbôto yâ nî pëpe, a yeke fa sê nî lâkwê gï na fâ ôko sô ayeke V. Lêgë-ôko, atâa pendahmbo nî ayeke sêngê nî wala kanza nî, a fa sê nî lâkwê gï na fâ ôko sô ayeke C. Täpandë:
Mîtâ gerêpa
Töngana mbênî gerêpa ahûnzi na ndö tî mbênî pendahmbo, a tene gerêpa nî akânga mîtâ, sï a îri nî mîtâ gerêpa. Âmmita gerêpa tî sahngo ayeke marä ûse: VC na CVC. Warrango-âla ayeke taâ ngangü. Ayeke wara âla na yâ tî âhmbeni mbupa sô ayeke fa bêfufu wala sô alohndo na mbênî yângâ ndê.
(*) Mbupa sô alohndo na farânzi sï dihngo-nî ayeke ndê ndê na sahngo. Sô mbênî dihngo-nî ôko avunga ahön âmbâ nî pëpe, ë yeke bata âla otâ kwê: petröo, petrölo, petröl.
Gerêpa na gbâpemdahmbo Cr na Cl
Ayeke âgerêpa sô atö ndânî na gbâpendahmbo CrV, ClV. Âgbâpendahmbo Cr na Cl sô atute tî gä pendahmbo ôko töngana tî âkanza pandâmbö gb, kp nd, mb, pëpe, sô âla yeke tî âla âpendahmbo ndê ndê taâ bîanî. Töngana âpendahmbo /r/ na /l/ adutï na poppo tî âpendägô ûse, âla yeke te âpendägô sô adutï kôzonî na âla kêtê na kêtê ngbiii ahûnzi. Töngasô, koddoro agä mîngi nî koddro, sï mbâssambala agä kôzonî mbâllambala sï agä mbrâmbrâ. Sihngo tî âgbâpendahmbo /Cr/ na Cl/ na yâ tî sahngo awara ngangü ndâli tî âmbupa sô alohndo na yângâ tî farânzi töngana premma, Afrîka, eglîzi, drapöo. Âgbâpendahmbo sô atua na sahngo ayeke âla sô:
Gerêpa na âgbâpendägô CVV
Töngana âpendägô ûse V1 na V2 atângbi na pekô tî pendahmbo ôko töngana sô na yâ tî âmbupa kîo, kua, mâi, ndaû sô, âpendägô nî ayeke tute tî gä yâ tî tutë gerêpa ôko CVV. Mîngi nî, mbênî pendägô nî ôko ayeke /i/ wala /u/ töngana sô afa na yâ tî âtäpandë sô na nduzzu sô. Me âhmbeni, ayeke /e/ wala /o/ töngana tî ndao, meambe (mbâlê tî miombe). Molongö tî âgbâpendägô sô atua na yâ tî âtutë gerêpa CVV ayeke sô:
Ayeke wara pândä tî âpendägô ei, ie, eu, uo, ou na yâ tî âmbupa tî bêtaâ sahngo lâsô pëpe, me âla lîngbi tî sï na yâ tî âmbupa tî yângâ ndê sô alinda sahngo, töngana tî mesie « pakara», reisîi « wara nzönî dutï» wala na yâ tî irri tî âwandê sô awü mîngi, töngana Gêi, Goû. Ndânî laâ, ayeke nzönî a bâa lêgë tî âla tî bata âla ngâ.
Dihngo âpendahmbo T, D, S, Z na yâ tî âgerêpa CiV
Na yâ tî âgerêpa CiV, töngana pandahmbo nî ayeke T, D, S, Z , dihngo-nî alîngbi tî gbîan ngangü na gbelê tî i+pendägô. Ndâli tî i nî, dihngo âpendahmbo nî ayeke gä töngasô:
A îri sô atene dihngo-yê na yâ tî ndongoro. Âdihno-yê na yâ tî ndongoro sô ayeke kwê gï âhmbale tî kôzo ldihngo âpendahmbo nî. Nî laâ sï ahûnda tî mû mbênî finî lêsû sï a sû na nî pëpe. Gï hihngango ndongoro i+pendägô sô amba dihngo-nî sô alîngbi awe tî hînga lêgë tî dikkongo âpendahmbo sô na yâ tî ndongoro sô. Ayeke nzönî tî hînga atene dihngo âpendahmbo S, Z, T, D agbîan pëpe na gbelê tî u+pendägô . Ayeke gï i+pendägô laâ ayeke gbîan dihngo âpendahmbo nî sô.